Mae cyfrifoldebau cynyddol yn golygu ei bod hi’n hanfodol bod gan gynghorau cymuned drefniadau rheolaeth ariannol a llywodraethu cadarn.

Dylai cynghorau fod yn ymwybodol o’r canllawiau helaeth sydd ar gael iddynt i helpu i adnabod unrhyw wendidau ariannol.

Mae 735 o gynghorau tref a chymuned yng Nghymru sydd â rolau hanfodol o ran cefnogi cymunedau cryf, bywiog a datblygu lleol. Mae eu gallu i wneud hyn yn dibynnu ar drefniadau rheolaeth ariannol a llywodraethu cadarn. Mae’r cynghorau cymuned hyn yn ddarostyngedig i system o atebolrwydd eang ac mae hynny’n ymgorffori adroddiadau cyhoeddus a chyfrifon blynyddol, yn ychwanegol at y cylch etholiadau arferol. Mae’r adroddiad hwn yn bwrw golwg ar rai o’r heriau y mae cynghorau cymuned yn eu hwynebu, a rhai o’r adnoddau sydd ar gael i helpu cynghorau i ymgodymu â’r heriau hynny.

Mae cynghorau tref a chymuned yn cael cyfrifoldebau cynyddol am bod awdurdodau unedol yn ceisio trosglwyddo asedau a gwasanaethau i gynghorau cymuned. Mae hyn yn golygu ei bod hi’n bwysicach byth bod cynghorau cymuned yn sicrhau bod ganddynt systemau rheolaeth fewnol a rheolaeth ariannol a llywodraethu cadarn. Yn anffodus, mae ein hadroddiad ni’n dangos bod nifer o gynghorau’n dal i fethu â chyrraedd y safonau angenrheidiol.

Yn gynyddol, mae cynghorau wedi methu â chyflwyno ffurflenni blynyddol a baratowyd yn unol ag arferion priodol – gan arwain at gynnydd yn nifer y barnau archwilio amodol a gyhoeddir. Canfu ein hadroddiad ei bod hi’n fwyfwy anodd gwirio trafodiadau, oherwydd cofnodion cyfrifyddu annigonol, sy’n golygu nad yw cynghorau’n gallu dangos sut y gwnaed penderfyniadau a sut y sicrhawyd gwerth am arian. Mater arall sy’n arwain yn aml at gyhoeddi barn amodol yw bod cynghorau’n peidio â chyhoeddi gwybodaeth y mae’n ofynnol yn gyfreithiol iddynt ei chyhoeddi.

Yn ein hadroddiad, rydym yn amlinellu’r canllawiau sydd ar gael i gynghorau tref a chymuned. Fe gyhoeddodd Un Llais Cymru a Chymdeithas Clercod Cynghorau Lleol (SLCC) Ganllaw i Ymarferwyr sy’n rhad ac am ddim, sy’n disgrifio sut y gall cynghorau roi system o reolaethau mewnol ar waith, yn ogystal ag egluro’r broses archwilio. Ym mis Mehefin 2022, fe gyhoeddodd Un Llais Cymru, SLCC, a Llywodraeth Cymru becyn cymorth llywodraethu i gynghorau tref a chymuned. Mae’r pecyn cymorth wedi’i fwriadu i roi cymorth penodol i’r holl gynghorau adnabod ac ymdrin â bylchau a gwendidau yn eu trefniadau rheolaeth ariannol a llywodraethu.

Mae ein hadroddiadau’n dal i adnabod materion parhaus ar draws y sector. Mae angen cymryd camau priodol i fynd i’r afael â’r materion hyn er mwyn creu dyfodol cryfach a mwy atebol.

Meddai’r Archwilydd Cyffredinol, Adrian Crompton, heddiw:

“Mae ein gwaith archwilio’n dal i fod â rôl hanfodol o ran adnabod gwendidau mewn trefniadau llywodraethu a rheolaeth ariannol. Mae angen i gynghorau tref a chymuned ddysgu o’r heriau a godir yn ein hadroddiad a defnyddio’r canllawiau a’r cymorth sydd ar gael yn rhwydd iddynt.”

I gael rhagor o wybodaeth, cysylltwch â Rachael Williams ar 02920 320 520 neu drwy anfon neges e-bost i [email protected]. Mae llefarwyr Cymraeg a Saesneg ar gael ar gais.

Cliciwch ar y ddolen i ddarllen yr Adroddiad:

• Adroddiad Archwilio Cymru

Archwilio Cymru yw’r enw ymbarél a ddefnyddir i ddisgrifio Archwilydd Cyffredinol Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru, sy’n endidau cyfreithiol ar wahân a chanddynt ill dau eu swyddogaethau cyfreithiol eu hunain.